1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı’nın devamı niteliğinde bir belge olan Islahat Fermanı Osmanlı tebaası içindeki gayrimüslim ve yabancı azınlıklara bir takım haklar tanıyan ve ırk, din, dil ayrımı gözetmeden bir Osmanlı toplumu yaratmayı amaçlayan bir fermandır. Osmanlı Devleti anayasal sürecinin önemli bir evresi olan ve Osmanlı padişahı Sultan Abdülmecid tarafından ilan edilen Islahat Fermanı tarihi 18 Şubat 1856’dır. 1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanı amacı Fransız İhtilali sonrası gittikçe yayılan milliyetçilik akımının da etkisiyle, özellikle Balkan coğrafyasında yaşayan azınlıkların başlatmış olduğu isyanları sonlandırmak ve bu azınlıkların devlete olan bağlılıklarını yeniden tesis etmektir. Bunun yanı sıra yaşanan bu isyanları bahane eden Avrupa devletlerinin, Osmanlı iç siyasetine karışmasını önlemek de amaçlanmıştır.
MADDELERİ
18 Şubat 1856 yılında, Sultan Abdülmecid tarafından ilan edilen Islahat Fermanı maddeleri şu şekildedir: Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nın tüm hükümlerini destekleyecektir. Herkese ibadet ve inanç özgürlüğü tanınacaktır. Gayrimüslim din adamlarına maaş bağlanacaktır. Gayrimüslimler, var olan mimari yapılarını tamir edebilecek gerekirse yeni yapılar inşa edebileceklerdir. Bu maddeyle gayrimüslimlerin okul, hastane, kilise vb. açabilmelerinin önünde herhangi bir engel kalmamıştır. Din, dil ve ırk üzerinden hiçbir ayrımcılık kabul edilmeyecek ve yapanlar cezalandırılacaktır. Devlet memurluğu ve askeriyeye kabulde din farkı gözetilmeyecektir. Gayrimüslimler mülk sahibi olabileceklerdir. İşkence ve eziyet asla kabul edilmeyecek yapanlar ise cezalandırılacaktır. Vergi ödemede din farkı gözetilmeyecektir. Farklı dinlere mensup olanların davaları karma mahkemelerde görülecektir. Her iki tarafın da gayrimüslim olduğu davalar, eğer isterlerse kendi patrikhaneleri tarafından görülecektir. Mahkemelerde şahitlik hususundaki din farkı ortadan kaldırılacak ve herkes eşit haklarla şahitlik edebilecektir. Gayrimüslimlerin ihtiyaçları patrikhaneler bünyesinde oluşturulacak meclislerde tartışılacak ve ortaya çıkan talepler Bab-ı Ali’ye iletilecektir. Gayrimüslimlerin meclislerde temsil edilmeleri sağlanacaktır.
NEDENLERİ
Türk anayasal gelişmesinin önemli bir aşaması olan Islahat Fermanı nedenleri şunlardır: Gayrimüslim ve azınlıklara verilecek haklarla, isyan hareketlerinin sona erdirilmek istenmesi. Azınlık unsurları yeniden devlete bağlama düşüncesi. Avrupalı devletlerin azınlık haklarını ve isyanlarını bahane ederek Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale etmesi ve Osmanlıların bu fermanla bu duruma son vermek istemesi. Paris Barış Konferansı’nda Osmanlı lehine kararlar alınmasının sağlanmak istenmesi.
ISLAHAT FERMANI SONUÇLARI
Gayrimüslimlere geniş haklar tanıyan bir belge olarak karşımıza çıkan Islahat Fermanı sonuçları şu şekildedir: Ülkenin içinde bulunduğu zor şartlar iyi analiz edilmeden ilan edilen bu fermanla çöküşe giden yol hızlanmıştır. Gayrimüslimlere tanınan haklar, toplumun Müslüman kesimi tarafından büyük bir rahatsızlıkla karşılanmıştır. Hukuk alanında ikilik ortaya çıkmıştır. Gayrimüslim ve azınlıklar tarafından açılan okullar vasıtasıyla, Osmanlı sınırları içinde misyonerlik faaliyetleri hızlanmıştır. 18 Şubat 1856 tarihinde ilan edilen Islahat Fermanı önemi bu fermanın beklenen etkiyi yaratamamış olmasından ve devletin yıkılış sürecini hızlandırmasından ileri gelmektedir. Islahat Fermanı azınlık isyanlarının önünü kesemediği gibi, Avrupalı devletlerin Osmanlı iç işlerine olan müdahalesine de engel olamamıştır.
